Projekt skupiający się na badaniu dziedzictwa archeologicznego jeziora Lednica to najważniejszy cel Centrum Archeologii Podwodnej UMK. Jest to też najdłuższy projekt archeologiczny w Polsce trwający nieprzerwanie od 1982 roku.

Finansowanie: 2017 - Kolebka Piastów — archeologiczne prospekcje podwodne w  rejonie jeziora Lednickiego finansowany był przez Ministerstwo Kultury i  Dziedzictwa Narodowego w  ramach programu: Dziedzictwo kulturowe, priorytet: Ochrona zabytków archeologicznych.

2018 - 2024 - badania finansowane były ze środków Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy

Położona nad jeziorem Lednica, wyspa Ostrów Lednicki wraz z całym wczesnośredniowiecznym zespołem osadniczym jest jednym z najważniejszych stanowisk archeologicznych w Polsce. Pierwsze badania na stanowisku rozpoczęły się w połowie XIX wieku i właściwie prowadzone są do dziś. Jest to również bez wątpienia jedno z najważniejszych podwodnych stanowisk archeologicznych w Polsce.

Od 1982 roku nieprzerwanie prowadzone są podwodne badania archeologiczne jeziora Lednica. Wykonuje je zespół z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, reprezentowany obecnie przez Centrum Archeologii Podwodnej UMK. Te prawie czterdzieści lat podwodnej działalności badawczej zaowocowało dokładną analizą dwóch wczesnośredniowiecznych mostów, siedmiu łodzi jednopiennych, największą w Europie Środkowej kolekcją wczesnośredniowiecznych militariów oraz bogatym zbiorem innych artefaktów archeologicznych. Należy również podkreślić, że każdego roku badania w rejonie jeziora Lednica przynoszą nowe, interesujące odkrycia.

Archeologia Ostrowa Lednickiego

Najważniejszym obiektem archeologicznym jest ośrodek rezydencjonalno-stołeczny na wyspie Ostrów w centralnej części jeziora (Ostrów Lednicki). Pod koniec IX lub na początku X wieku w południowej części wyspy wzniesiono gród obronny. Wewnątrz rozbudowanego grodu w drugiej połowie X wieku zbudowano pałac. Przedsięwzięcie to wiązane jest bezpośrednio z osobą Mieszka I, pierwszego historycznie znanego władcy Polski, i powstało zapewne w tym samym czasie, co znane od kilkudziesięciu lat mosty. Poza grodem, zarówno na wyspie, jak i na brzegu jeziora, odnaleziono ślady różnych form działalności rzemieślniczej oraz handlowej.

Mosty sprzed tysiąca lat (badania 1982 - 2016)

Pozostałości dwóch mostów, odkrytych na przełomie lat 50. i 60. XX wieku, nazwano mostem poznańskim, prowadzącym na zachód, oraz mostem gnieźnieńskim, prowadzącym na wschód.

Most gnieźnieński, prowadzący ze środkowej części wyspy na wschodni brzeg jeziora, miał 187 m długości, a jego zrekonstruowana szerokość wynosi około 5 m. Wzniesiono go w konstrukcji jarzmowej i kilkakrotnie przebudowywano. Liczne analizy dendrochronologiczne pozwoliły ustalić, że most został wzniesiony w latach sześćdziesiątych IX wieku, a następnie pięciokrotnie przebudowywany lub naprawiany w latach: 976-978, 979-981, 982-1006, 1007-1017 oraz w 1032 roku. W trakcie badań znaleziono również ogromną liczbę artefaktów organicznych, co pozwoliło na wyciągnięcie wniosków dotyczących wielu aspektów życia wczesnośredniowiecznych mieszkańców Ostrowa Lednickiego: od rolnictwa, przez życie codzienne, modę i rzemiosło, po sztukę wojenną.

Po drugiej stronie wyspy znajdował się most Poznański o długości ok. 440 m i szerokości 5 m, nazwany tak ponieważ prowadził w kierunku tego miasta. Został on zbudowany w taki sam sposób jak most wschodni. Przeprawę tę zbudowano w latach 961-963, a następnie przebudowywano w latach 965-969, 980-981, 995-1004, 1007-1009, 1015-1018, 1020-1026. Chociaż konstrukcja była podobna w ogólnych założeniach do mostu wschodniego, zauważono, że wiązki pali na większych głębokościach składały się z większej liczby elementów niż te w pobliżu brzegu. Wynikało to ze znacznej głębokości jeziora w tym miejscu (do 11 m). Do budowy mostu użyto dębu bezszypułkowego (Quercus patraea), wybierając pnie o długości do 14-15 m i średnicy 12-22 cm. Wykorzystano głównie drzewa w wieku 21-60 lat, stanowiące 71,5% wszystkich analizowanych pali.

Broń na dnie jeziora

Podczas badań nad mostami, a także podczas prospekcji wokół jeziora, znaleziono ogromną ilość wczesnośredniowiecznych militariów. Oprócz pozostałości mostów, zabytki te koncentrowały się głównie po północno-zachodniej stronie wyspy. Elementy broni i zbroi obejmują: 141 toporów; 48 grotów włóczni, w tym trzy w pełni zachowane włócznie; siedem mieczy; hełm stożkowy; oraz kolczugę (Kola et. al. 2016).

Łodzie dłubanki

W wodach jeziora Lednica odnaleziono również znaczną liczbę łodzi jednopiennych. Spośród aż siedmiu okazów znalezionych w jeziorze, trzy pochodzą z okresu wczesnego średniowiecza. Dwa zabytki zostały wydobyte, natomiast ostatnia spoczywa w jeziorze. Zostały one wykonane z drewna dębowego, lipowego i topolowego. Wszystkie okazy mają wyjątkową długość jak na czółna i wynoszącą około 10 m. Mogły pełnić funkcje transportowe, militarne lub prestiżowe (Ossowski 2014).

Relikty wału (badania 2020 - 2024)

Zaskoczeniem dla zespołu CUA były efekty otworzonego w 2020 roku podwodnego wykopu przy pałacu Mieszka I. W pierwszych sezonach odsłonięto gigantyczną ilość drewnianych elementów konstrukcyjnych, które pozornie nie miały sensu. Jednak po 3 sezonach badań można stwierdzić, że badacze mają do czynienia z destruktem wału. Nie znane są jeszcze przyczyny tej katastrofy budowlanej jednak daty dendrochronologiczne ujawniają pewne fakty. Prawdopodobnie wał obronny ufundowany przez Mieszka I zawalił się niedługo po jego wybudowaniu.

Archeologia wyspy Ledniczki (badania 2017 - 2021)

Nawiązując do najnowszych odkryć z jeziora Lednica, szczególne znaczenie ma stanowisko na wyspie Ledniczka. Na wyspie tej znajduje się konstrukcja typu motte, wznosząca się 6 m nad poziomem gruntu. Jej płaski wierzchołek ma średnicę 20 m. Badania archeologiczne na szczycie wału ujawniły pozostałości trzech budynków. Średniowieczny obiekt typu motte na wyspie Ledniczka należy wiązać z funkcjonowaniem tu kasztelanii ostrowskiej, która została założona na wyspie w XIII w. lub przeniesiona tu z sąsiedniego Ostrowa Lednickiego pod koniec tego stulecia. Porównanie źródeł pisanych z badaniami archeologicznymi sugeruje, że koniec okupacji wyspy przypada na lata 1471-1521. Inna interpretacja zakłada, że osada ta nie była kasztelanią, a raczej siedzibą lokalnego rodu szlacheckiego Latalskich (Górecki et al. 1996)

Informacje o potencjalnym istnieniu mostu na wyspę Ledniczka pochodzą z końca XIX wieku. Natomiast w latach 80. XX w. pojawiły się niepotwierdzone informacje od lokalnego rzeźbiarza mieszkającego we wsi Rybitwy, że w przeszłości z okolic wyspy Ledniczka pozyskiwano dla niego drewno tzw. czarnego dębu, które wykorzystywał do rzeźbienia (Pydyn et al. 2018).

To właśnie te informacje, a także zapiski z XIX wieku, zainspirowały Zakład Archeologii Podwodnej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu do podjęcia w latach 80. i 90. XX wieku próby odnalezienia przeprawy mostowej na Ledniczce. Niestety, wielokrotne nurkowania wokół wyspy nie przyniosły sukcesu, a archeolodzy skupili swoje zainteresowanie na słynnych przeprawach mostowych Ostrowa Lednickiego (Pydyn et. al. 2018).

W 2017 roku zespół CUA, odnalazł wspomniany w XIX wieku most. Przeprowadzono na nim także 4 sezony badań wykopaliskowych. Zaskoczeniem dla badaczy był fakt, że analizy dendrochronologiczne wskazały dwa okresy funkcjonowania mostu. Pierwszy przypadający na początek X wieku. Oznaczałoby, że most na Ledniczkę jest znaczenie starszy od tych ufundowanych przez Mieszka I na główną wyspę. Drugi okres funkcjonowania mostu przypada na późne średniowiecze i jest wiązany z funkcjonowaniem na wyspie założenia typu motte. Istotnym odkryciem w kontekście wczesnośredniowiecznego mostu było znalezienie miecza i topora o wyjątkowej wartości. Oba przedmioty były bogato zdobione i pochodziły z importu. Świadczy to o wysokim statusie osób, które je posiadały.

Badania podwodne Jeziora Lednica to najdłuższy projekt archeologiczny w Polsce trwający od ponad 40 lat. Mogłoby się wydawać, że tak intensywnie przebadany teren nie ma już dla archeologów tajemnic. Jednak ostatnie lata i zmiany w metodyce badań podwodnych pozwoliły na dokonanie nowych niezwykłych odkryć, które zmieniły historię wyspy.

Bibliografia

Książki

Hilczer-Kurnatowska, Z. et al. (2016) Ostrów Lednicki - rezydencjonalno-stołeczny ośrodek pierwszych Piastów.

Kola, A. et al. (2014) Wczesnośredniowieczne mosty przy Ostrowie Lednickim. T. 2, Mosty traktu poznańskiego (wyniki archeologicznych badań podwodnych prowadzonych w latach 1986-2003).

Hilczer-Kurnatowska, Z. (2000) Wczesnośredniowieczne mosty przy Ostrowie Lednickim. T. 1, Mosty traktu gnieźnieńskiego.

Artykuły

Pydyn, A., Popek, M., Janowski, Ł., Kowalczyk, A., & Żuk, L. (2024). Between water and land : connecting and comparing underwater, terrestrial and airborne remote-sensing techniques. Journal of Archaeological Science: Reports, 53, 1–10. https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2024.104386

Pydyn, A., Popek, M., & Lewek, K. (2023). Past from the depths : the results of underwater research on Lednica Lake. W P. Pranke (Red.), Between East and West : studies on the history of memory, commemoration and reception of Medieval culture (T. 5, s. 75–86).

Popek, M., Pydyn, A., Lewek, K., & Mosakowski, S. (2023). Islands of secrets : last discoveries in Lednica Lake (Poland). Potopljena Baština, Article 13.