Projekt skupiający się na badaniu dziedzictwa archeologicznego jeziora Lednica to najważniejszy cel Centrum Archeologii Podwodnej UMK. Jest to też najdłuższy projekt archeologiczny w Polsce trwający nieprzerwanie od 1982 roku.

Finansowanie: 2017 - Kolebka Piastów — archeologiczne prospekcje podwodne w  rejonie jeziora Lednickiego finansowany był przez Ministerstwo Kultury i  Dziedzictwa Narodowego w  ramach programu: Dziedzictwo kulturowe, priorytet: Ochrona zabytków archeologicznych.

2018 - 2024 - badania finansowane były ze środków Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy

Kierownik: Andrzej Pydyn

Zespół: Mateusz Popek, Konrad Lewek, Szymon Mosakowski, Piotr Majchrzak, Michał Gliszczyński, Paweł Stencel (studenci archeologii UMK, oraz wolontariusze)

Współpraca: Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy

Położona nad jeziorem Lednica, wyspa Ostrów Lednicki wraz z całym wczesnośredniowiecznym zespołem osadniczym jest jednym z najważniejszych stanowisk archeologicznych w Polsce. Pierwsze badania na stanowisku rozpoczęły się w połowie XIX wieku i właściwie prowadzone są do dziś. Jest to również bez wątpienia jedno z najważniejszych podwodnych stanowisk archeologicznych w Polsce.

Od 1982 roku nieprzerwanie prowadzone są podwodne badania archeologiczne jeziora Lednica. Wykonuje je zespół z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, reprezentowany obecnie przez Centrum Archeologii Podwodnej UMK. Te prawie czterdzieści lat podwodnej działalności badawczej zaowocowało dokładną analizą dwóch wczesnośredniowiecznych mostów, siedmiu łodzi jednopiennych, największą w Europie Środkowej kolekcją wczesnośredniowiecznych militariów oraz bogatym zbiorem innych artefaktów archeologicznych. Należy również podkreślić, że każdego roku badania w rejonie jeziora Lednica przynoszą nowe, interesujące odkrycia.

Archeologia Ostrowa Lednickiego

Najważniejszym obiektem archeologicznym jest ośrodek rezydencjonalno-stołeczny na wyspie Ostrów w centralnej części jeziora (Ostrów Lednicki). Pod koniec IX lub na początku X wieku w południowej części wyspy wzniesiono gród obronny. Wewnątrz rozbudowanego grodu w drugiej połowie X wieku zbudowano pałac. Przedsięwzięcie to wiązane jest bezpośrednio z osobą Mieszka I, pierwszego historycznie znanego władcy Polski, i powstało zapewne w tym samym czasie, co znane od kilkudziesięciu lat mosty. Poza grodem, zarówno na wyspie, jak i na brzegu jeziora, odnaleziono ślady różnych form działalności rzemieślniczej oraz handlowej.

Tajemnicza twarz z jeziora (2024)

W 2024 roku nasz zespół, we współpracy z Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy i w ramach wieloletniego projektu badawczego, dokonał wyjątkowego odkrycia na dnie Jeziora Lednica. Wśród reliktów wału obronnego grodu na Ostrowie Lednickim natrafiliśmy na starannie obrobioną belkę konstrukcyjną, tzw. hak, na której wyrzeźbiona została ludzka twarz. Ostateczna interpretacja znaleziska pozostaje otwarta. Czy to przedstawienie bóstwa? A może przodka lub legendarnego bohatera, który strzegł wyspy? W mitologiach wielu ludów pojawiają się postaci mityczne – istoty pośrednie między bogami a ludźmi, pomagające społeczności, ostrzegające przed zagrożeniami, patronujące rzemiosłu i obrzędom. Nie jest wykluczone, że właśnie taka postać została utrwalona w drewnie przez słowiańskiego cieślę. Choć nie poznamy już imienia postaci z belki, ani nie dowiemy się, jaka była jej rola w wierzeniach mieszkańców Ostrowa Lednickiego, jedno jest pewne: jej twarz – wyrzeźbiona z niezwykłą precyzją i troską o detal – przetrwała ponad tysiąc lat, by dziś przemówić do nas z głębi jeziora. W tym jednym fragmencie drewna zaklęta jest opowieść o świecie, w którym duchowość i codzienność były nierozłączne, a rzeźba była nie tylko formą artystycznego wyrazu, ale narzędziem ochrony, wiary i tożsamości.

Mosty sprzed tysiąca lat (badania 1982 - 2016)

Pozostałości dwóch mostów, odkrytych na przełomie lat 50. i 60. XX wieku, nazwano mostem poznańskim, prowadzącym na zachód, oraz mostem gnieźnieńskim, prowadzącym na wschód.

Most gnieźnieński, prowadzący ze środkowej części wyspy na wschodni brzeg jeziora, miał 187 m długości, a jego zrekonstruowana szerokość wynosi około 5 m. Wzniesiono go w konstrukcji jarzmowej i kilkakrotnie przebudowywano. Liczne analizy dendrochronologiczne pozwoliły ustalić, że most został wzniesiony w latach sześćdziesiątych IX wieku, a następnie pięciokrotnie przebudowywany lub naprawiany w latach: 976-978, 979-981, 982-1006, 1007-1017 oraz w 1032 roku. W trakcie badań znaleziono również ogromną liczbę artefaktów organicznych, co pozwoliło na wyciągnięcie wniosków dotyczących wielu aspektów życia wczesnośredniowiecznych mieszkańców Ostrowa Lednickiego: od rolnictwa, przez życie codzienne, modę i rzemiosło, po sztukę wojenną.

Po drugiej stronie wyspy znajdował się most Poznański o długości ok. 440 m i szerokości 5 m, nazwany tak ponieważ prowadził w kierunku tego miasta. Został on zbudowany w taki sam sposób jak most wschodni. Przeprawę tę zbudowano w latach 961-963, a następnie przebudowywano w latach 965-969, 980-981, 995-1004, 1007-1009, 1015-1018, 1020-1026. Chociaż konstrukcja była podobna w ogólnych założeniach do mostu wschodniego, zauważono, że wiązki pali na większych głębokościach składały się z większej liczby elementów niż te w pobliżu brzegu. Wynikało to ze znacznej głębokości jeziora w tym miejscu (do 11 m). Do budowy mostu użyto dębu bezszypułkowego (Quercus patraea), wybierając pnie o długości do 14-15 m i średnicy 12-22 cm. Wykorzystano głównie drzewa w wieku 21-60 lat, stanowiące 71,5% wszystkich analizowanych pali.

Broń na dnie jeziora

Podczas badań nad mostami, a także podczas prospekcji wokół jeziora, znaleziono ogromną ilość wczesnośredniowiecznych militariów. Oprócz pozostałości mostów, zabytki te koncentrowały się głównie po północno-zachodniej stronie wyspy. Elementy broni i zbroi obejmują: 141 toporów; 48 grotów włóczni, w tym trzy w pełni zachowane włócznie; siedem mieczy; hełm stożkowy; oraz kolczugę (Kola et. al. 2016).

Łodzie dłubanki

W wodach jeziora Lednica odnaleziono również znaczną liczbę łodzi jednopiennych. Spośród aż siedmiu okazów znalezionych w jeziorze, trzy pochodzą z okresu wczesnego średniowiecza. Dwa zabytki zostały wydobyte, natomiast ostatnia spoczywa w jeziorze. Zostały one wykonane z drewna dębowego, lipowego i topolowego. Wszystkie okazy mają wyjątkową długość jak na czółna i wynoszącą około 10 m. Mogły pełnić funkcje transportowe, militarne lub prestiżowe (Ossowski 2014).

Relikty wału (badania 2020 - 2024)

Zaskoczeniem dla zespołu CUA były efekty otworzonego w 2020 roku podwodnego wykopu przy pałacu Mieszka I. W pierwszych sezonach odsłonięto gigantyczną ilość drewnianych elementów konstrukcyjnych, które pozornie nie miały sensu. Jednak po 3 sezonach badań można stwierdzić, że badacze mają do czynienia z destruktem wału. Nie znane są jeszcze przyczyny tej katastrofy budowlanej jednak daty dendrochronologiczne ujawniają pewne fakty. Prawdopodobnie wał obronny ufundowany przez Mieszka I zawalił się niedługo po jego wybudowaniu.

Archeologia wyspy Ledniczki (badania 2017 - 2021)

Nawiązując do najnowszych odkryć z jeziora Lednica, szczególne znaczenie ma stanowisko na wyspie Ledniczka. Na wyspie tej znajduje się konstrukcja typu motte, wznosząca się 6 m nad poziomem gruntu. Jej płaski wierzchołek ma średnicę 20 m. Badania archeologiczne na szczycie wału ujawniły pozostałości trzech budynków. Średniowieczny obiekt typu motte na wyspie Ledniczka należy wiązać z funkcjonowaniem tu kasztelanii ostrowskiej, która została założona na wyspie w XIII w. lub przeniesiona tu z sąsiedniego Ostrowa Lednickiego pod koniec tego stulecia. Porównanie źródeł pisanych z badaniami archeologicznymi sugeruje, że koniec okupacji wyspy przypada na lata 1471-1521. Inna interpretacja zakłada, że osada ta nie była kasztelanią, a raczej siedzibą lokalnego rodu szlacheckiego Latalskich (Górecki et al. 1996)

Informacje o potencjalnym istnieniu mostu na wyspę Ledniczka pochodzą z końca XIX wieku. Natomiast w latach 80. XX w. pojawiły się niepotwierdzone informacje od lokalnego rzeźbiarza mieszkającego we wsi Rybitwy, że w przeszłości z okolic wyspy Ledniczka pozyskiwano dla niego drewno tzw. czarnego dębu, które wykorzystywał do rzeźbienia (Pydyn et al. 2018).

To właśnie te informacje, a także zapiski z XIX wieku, zainspirowały Zakład Archeologii Podwodnej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu do podjęcia w latach 80. i 90. XX wieku próby odnalezienia przeprawy mostowej na Ledniczce. Niestety, wielokrotne nurkowania wokół wyspy nie przyniosły sukcesu, a archeolodzy skupili swoje zainteresowanie na słynnych przeprawach mostowych Ostrowa Lednickiego (Pydyn et. al. 2018).

W 2017 roku zespół CUA, odnalazł wspomniany w XIX wieku most. Przeprowadzono na nim także 4 sezony badań wykopaliskowych. Zaskoczeniem dla badaczy był fakt, że analizy dendrochronologiczne wskazały dwa okresy funkcjonowania mostu. Pierwszy przypadający na początek X wieku. Oznaczałoby, że most na Ledniczkę jest znaczenie starszy od tych ufundowanych przez Mieszka I na główną wyspę. Drugi okres funkcjonowania mostu przypada na późne średniowiecze i jest wiązany z funkcjonowaniem na wyspie założenia typu motte. Istotnym odkryciem w kontekście wczesnośredniowiecznego mostu było znalezienie miecza i topora o wyjątkowej wartości. Oba przedmioty były bogato zdobione i pochodziły z importu. Świadczy to o wysokim statusie osób, które je posiadały.

Badania podwodne Jeziora Lednica to najdłuższy projekt archeologiczny w Polsce trwający od ponad 40 lat. Mogłoby się wydawać, że tak intensywnie przebadany teren nie ma już dla archeologów tajemnic. Jednak ostatnie lata i zmiany w metodyce badań podwodnych pozwoliły na dokonanie nowych niezwykłych odkryć, które zmieniły historię wyspy.

Bibliografia

Książki

Hilczer-Kurnatowska, Z. et al. (2016) Ostrów Lednicki - rezydencjonalno-stołeczny ośrodek pierwszych Piastów.

Kola, A. et al. (2014) Wczesnośredniowieczne mosty przy Ostrowie Lednickim. T. 2, Mosty traktu poznańskiego (wyniki archeologicznych badań podwodnych prowadzonych w latach 1986-2003).

Hilczer-Kurnatowska, Z. (2000) Wczesnośredniowieczne mosty przy Ostrowie Lednickim. T. 1, Mosty traktu gnieźnieńskiego.

Artykuły

Pydyn, A., Popek, M., Janowski, Ł., Kowalczyk, A., & Żuk, L. (2024). Between water and land : connecting and comparing underwater, terrestrial and airborne remote-sensing techniques. Journal of Archaeological Science: Reports, 53, 1–10. https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2024.104386

Pydyn, A., Popek, M., & Lewek, K. (2023). Past from the depths : the results of underwater research on Lednica Lake. W P. Pranke (Red.), Between East and West : studies on the history of memory, commemoration and reception of Medieval culture (T. 5, s. 75–86).

Popek, M., Pydyn, A., Lewek, K., & Mosakowski, S. (2023). Islands of secrets : last discoveries in Lednica Lake (Poland). Potopljena Baština, Article 13.